The arrival of Magna Mater in Rome (1–58)
hostis ut Ausoniīs dēcēderet advena terrīs,
fātidicae fuerant ōrācula prīsca Sibyllae
caelicolum Phrygiā genetrīcem sēde petītam
Lāomedontēae sacrandam moenibus urbis;
advectum exciperet nūmen quī lēctus ab omnī
conciliō patrum praesentis dēgeret aevī
optimus. ēn nōmen melius maiusque triumphīs!
iamque petīta aderat Latiā portante Cybēbē
puppe, atque ante omnēs magnō cēdente senātū
obvius accītīs properābat Scīpiŏ sacrīs,
quī genitus patruō ductōris ad Āfrica bella
tunc lēctī multā fulgēbat imāgine avōrum.
isque ubi longinquō venientia nūmina pontō
accēpit supplex palmīs Tuscīque sonōra
Thybridis addūxit sublīmis ad ōstia puppim,
fēmineae tum deinde manūs subiēre, per amnem
quae traherent celsam religātīs fūnibus alnum.
circum argūta cavīs tinnītibus aera, simulque
certābant raucō resonantia tympana pulsū
sēmivirīque chorī, geminō quī Dindyma monte
casta colunt, quī Dictaeō bacchantur in antrō,
quīque Īdaea iuga et lūcōs nōvēre silentēs.
hōs inter fremitūs ac laetō vōta tumultū
substitit adductīs renuēns prōcēdere vinclīs
sacra ratis subitīsque vadīs immōbilis haesit.
tum puppe ē mediā magnō clāmōre sacerdōs:
“parcite pollūtīs contingere vincula palmīs
et procul hinc, moneō, procul hinc, quaecumque profānae,
ferte gradūs nec vōs castō miscēte labōrī,
dum satis est monuisse deae. quod sī qua pudīcā
mente valet, sī qua illaesī sibi corporis astat
cōnscia, vel sōlā subeat pia mūnera dextrā.”
hīc prīscā dūcēns Clausōrum ab orīgine nōmen
Claudia nōn aequā populī male crēdita fāmā
in puppim versīs palmīsque oculīsque profātur:
“caelicolum genetrīx, nūmen quod nūmina nōbīs
cūncta creās, cuius prōlēs terramque fretumque
sīderaque et mānēs rēgnōrum sorte gubernant,
sī nostrum nūllō violātum est crīmine corpus,
testis, dīva, venī et facilī mē absolve carīnā.”
tum sēcūra capit fūnem, fremitusque leōnum
audīrī vīsus subitō, et graviōra per aurās
nūllā pulsa manū sonuērunt tympana dīvae.
fertur prōna ratis (ventōs impellere crēdās)
contrāque adversās dūcentem praevenit undās.
extemplō maior cūnctīs spēs pectora mulcet
fīnem armīs tandem fīnemque venīre perīclīs.
ipse alacer Siculā discēdēns Scīpiŏ terrā
abscondit lātē prōpulsīs puppibus aequor,
cui nūmen pelagī plācāverat hostia taurus,
iactaque caeruleīs innābant flūctibus exta.
tunc ā sēde deum pūrumque per aethera lāpsae
armigerae Iovis ante oculōs coepēre volucrēs
aequoreās mōnstrāre viās ac dūcere classem;
augurium clangor laetum dabat. inde secūtī
tantum praegressōs liquidā sub nūbe volātūs
quantum nōn frūstrā speculantum lūmina servant,
lītora Agēnoreae tenuērunt perfida terrae.
Syphax (59–145)
nec sēgnis tantā in sēmet veniente procellā
Āfrica terribilem magnō sub nōmine mōlem
rēgis opēs contrā et Massȳla parāverat arma;
spēsque Syphāx Libycīs ūna et Laurentibus ūnus
terror erat. campōs pariter vallēsque refūsās
lītoraque implērat nūllō decorāre tapēte
cornipedem Nomas assuētus, dēnsaeque per aurās
condēbant iaculīs strīdentibus aethera nūbēs.
immemor hic dextraeque datae iūnctīque per ārās
foederis et mēnsās testēs atque hospita iūra
fāsque fidemque simul prāvō mūtātus amōre
rūperat atque torōs rēgnī mercēde parārat.
virgō erat eximia speciē clārōque parente,
Hasdrubalis prōlēs; thalamīs quam cēpit ut altīs,
ceu face succēnsus prīmā taedāque iugālī
vertit opēs gener ad Poenōs, Latiaeque solūtō
foedere amīcitiae dōtālia trānstulit arma.
sed nōn Ausoniō cūrārum extrēma Syphācem
ductōrī monuisse fuit, missīque minantur:
stet rēgnō, reputet superōs, pacta hospita servet;
longē coniugia ac longē Tyriōs Hymenaeōs
inter Dardaniās aciēs fore. sanguine quippe,
sī renuat, blandō nimium facilīque marītō
stātūra obsequia et thalamī flagrantis amōrēs.
sīc Latius permixta minīs, sed cassa, monēbat
ductor; nam surdās coniūnx obstrūxerat aurēs.
ergō asper monitīs frūstrā nītentibus ēnsēs
advocat et castās pollūtī foederis ārās
testātus variā Mārtem movet impiger arte.
castra levī calamō cannāque intēcta palūstrī,
quālia Maurus amat dispersa mapālia pāstor,
aggreditur fūrtum armōrum tūtantibus umbrīs
ac tacitā spargit cēlāta incendia nocte.
inde ubi collēctī rapidam diffundere pestem
coepērunt ignēs et sē per pinguia magnō
pābula ferre sonō, clārē exspatiantur in aurās
et fūmōs volucrī prōpellunt lūmine flammae.
it tōtīs inimīca luēs cum turbine castrīs,
atque alimenta vorat strepitū Vulcānus anhēlō
ārida, et ex omnī mānant incendia tēctō.
sentītur plērīsque priusquam cernitur ignis
excītis somnō, multōrumque ōra vocantum
auxilium invādunt flammae. fluit undique victor
Mulciber et rapidīs amplexibus arma virōsque
corripit; exundat pestis, sēmustaque castra
albentī volitant per nūbila summa favillā.
ipsius ingentī rēgis tentōria saltū
lūgubre increpitāns lātē circumvolat ārdor
hausissetque virum, intrepidus nī clāde satelles
ē somnō ac strātīs rapuisset multa precantem.
vērum ubi mox iūnctō sociārant aggere vīrēs
Massȳlus Tyriusque ducēs, accītaque rēgnō
lēnierat pūbēs īnfaustae vulnera noctis,
īra pudorque dabant et coniūnx, tertius ignis,
immānēs animōs, afflātaque barbarus ōra
castrōrum flammīs et sē vēlāmine nūllō
vix inter trepidās ēreptum ex hoste catervās
frendēbat minitāns; sed enim nōn lūce Syphācem
nec clārō potuisse diē nec sōle tuente
ā quōquam vincī. iactārat tālia vēcors,
sed iam claudēbat flātūs nec plūra sinēbat
Atropos et tumidae properābat stāmina linguae.
namque ubi prōsiluit castrīs ceu turbidus amnis
quī silvās ac saxa trahēns per dēvia praeceps
volvitur et rīpās spūmantī gurgite laxat,
ante omnēs praevectus equō trahit agmina vōce.
contrā gnāva manus Rutulī celsusque ruēbat
vīsō rēge procul raptīs exercitus armīs,
ac sibi quisque: “vidēsne? vidēs ut in agmine prīmō
Massȳlus volitet dēposcēns proelia rēctor?
fac nostrum hoc, mea dextra, decus. violāvit et ārās
caelicolum et castī ductōris foedera rūpit.
sit satis hunc castrīs semel effūgisse cremātīs.”
sīc sēcum tacitī, et certātim spīcula fundunt.
prīma in cornipedis sēdit spīrantibus ignem
nāribus hasta volāns ērēxitque ōre cruentō
quadrupedem ēlātīs pulsantem calcibus aurās;
corruit asper equus cōnfīxaque cuspide membra
hūc illūc iactāns rēctōrem prōdidit hostī.
invādunt vānumque fugae atque attollere fūsōs
annītentem artūs revocātō ā vulnere tēlō
corripiunt. tum vincla virō manicaeque pudenda
addita et (exemplum nōn umquam fīdere laetīs)
scēptriferās artā palmās vīnxēre catēnā.
dūcitur ex altō dēiectus culmine rēgnī,
quī modo sub pedibus terrās et scēptra patēnsque
lītora ad Ōceanī sub nūtū vīderat aequor.
prōstrātīs opibus rēgnī, Phoenissa metuntur
agmina et invīsus Mārtī nōtusque fugārum
vertit terga citus damnātīs Hasdrubal ausīs.
Hannibal recalled (149–291)
stābat Carthāgō truncātīs undique membrīs
ūnī innīxa virō, tantōque fragōre ruentem
Hannibal absentī retinēbat nōmine mōlem.
id reliquum fessōs opis auxiliīque ciēre
rērum extrēma iubent; hūc cōnfūgēre paventēs,
postquam sē superum dēsertōs nūmine cernunt.
nec mora; prōpulsā sulcant vada salsa carīnā
quī revocent patriaeque ferant mandāta monentis,
nē lentus nūllās videat Carthāginis arcēs.
quārta Aurōra ratem Daunī dēvēxerat ōrās,
et fera ductōris turbābant somnia mentem.
namque gravis cūrīs carpit dum nocte quiētem,
cernere Flāminium Gracchumque et cernere Paulum
vīsus erat simul adversōs mucrōnibus in sē
dēstrictīs ruere atque Italā dēpellere terrā,
omnisque ā Cannīs Thrasymennīque omnis ab undīs
in pontum impellēns umbrārum exercitus ībat;
ipse fugam cupiēns nōtās ēvādere ad Alpēs
quaerēbat terraeque ulnīs amplexus utrīsque
haerēbat Latiae, dōnec vīs saeva profundō
trūderet et rapidīs daret asportāre procellīs.
hīs aegrum vīsīs adeunt mandāta ferentēs
lēgātī patriaeque extrēma perīcula pandunt:
Massȳla ut ruerint arma, ut cervīce catēnās
rēgnātor tulerit Libyae lētōque negātō
servētur nova pompa Iovī, Carthāgŏ labōret
ut trepidī Hasdrubalis, quī rērum agitārit habēnās,
nōn ūnā concussa fugā; sē — trīste profātū —
vīdisse, ārdērent cum bīna in nocte silentī
castra et lūcēret scelerātīs Āfrica flammīs;
praerapidum iuvenem minitārī, Bruttia servet
lītora dum Poenus, dēstrūctūrum ignibus ātrīs
in quam sē referat patriam suaque incluta facta.
haec postquam dicta et cāsūs patuēre metūsque,
effundunt lacrimās dextramque ut nūmen adōrant.
audīvit torvō obtūtū dēfīxus et aegrā
expendit tacitē cūrā sēcum ipse volūtāns
an tantī Carthāgŏ foret. sīc deinde profātur:
“ō dīrum exitium mortālibus! ō nihil umquam
crēscere nec magnās patiēns exsurgere laudēs
invidia! ēversam iam prīdem exscindere Rōmam
atque aequāsse solō potuī, trādūcere captam
servītum gentem Latiōque impōnere lēgēs.
dum sūmptūs dumque arma ducī fessōsque secundīs
summissō tīrōne negant recreāre maniplōs,
dumque etiam Cerere et vīctū fraudāsse cohortēs
Hannōnī placet, induitur tōta Āfrica flammīs,
pulsat Agēnoreās Rhoetēia lancea portās.
nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal ūnus
subsidium, nunc in nostrā spēs ultima dextrā.
vertentur signa, ut patrēs statuēre; simulque
et patriae mūrōs et tē servābimus, Hannōn.”
haec ubi dētonuit, celsās ē lītore puppēs
prōpellit multumque gemēns movet aequore classem.
nōn terga est ausus cēdentum invādere quisquam,
nōn revocāre virum; cūnctīs praestāre videntur,
quod sponte abscēdat, superī, tandemque resolvat
Ausoniam. ventōs optant, et lītora ab hoste
nūda vidēre sat est, ceu flāmina comprimit Auster
cum fera et abscēdēns reddit mare, nāvita parcō
intereā vōtō nōn aurās poscit amīcās,
contentus caruisse Notō, pācemque quiētam
prō facilī cursū reputat salis. omnis in altum
Sīdonius vīsus converterat undique mīles;
ductor dēfīxōs Italā tellūre tenēbat
intentus vultūs, mānantēsque ōra rigābant
per tacitum lacrimae, et suspīria crēbra ciēbat,
haud secus ac patriam pulsus dulcēsque penātēs
linqueret et trīstēs exul traherētur in ōrās.
ut vērō affūsīs puppēs prōcēdere ventīs
et sēnsim coepēre procul subsīdere montēs
nūllaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellūs,
hic sēcum īnfrendēns: “mentisne ego compos et hōc nunc
indignus reditū, quī mēmet fīnibus umquam
āmōrim Ausoniae? flagrāsset subdita taedīs
Carthāgō et potius cecidisset nōmen Elissae.
quid? tunc sat compos, quī nōn ārdentia tēla
ā Cannīs in templa tulī Tarpeia Iovemque
dētrāxī soliō? sparsissem incendia montēs
per septem bellō vacuōs gentīque superbae
Īliacum exitium et proavōrum fāta dedissem.
cūr porrō haec angant? nunc, nunc invādere ferrō
quis prohibet rūrsumque ad moenia tendere gressūs?
ībō et castrōrum relegēns monumenta meōrum,
quā via nōta vocat, remeābō Aniēnis ad undās.
flectite in Ītaliam prōrās, āvertite classem.
faxō ut vallātā revocētur Scīpiŏ Rōmā.”
tālibus ārdentem furiīs Neptūnus ut altō
prōspexit vertīque ratēs ad lītora vīdit,
quassāns caeruleum genitor caput aequora fundō
ēruit et tumidum movet ultrā lītora pontum.
extemplō ventōs imbrēsque et rūpe procellās
concitat Aeoliās ac nūbibus aethera condit.
tum penitus tēlō mōlītus rēgna tridentī
intima, ab occāsū Tēthȳn impellit et ortū
ac tōtum Ōceanī turbat caput. aequora surgunt
spūmea et illīsū scopulus tremit omnis aquārum.
prīmus sē attollēns Nasamōnum sēdibus Auster
nūdāvit Syrtim corrēptā nūbilus undā;
īnsequitur sublīme ferēns nigrantibus ālīs
abruptum Boreās pontī latus; intonat āter
discordī flātū et partem rapit aequoris Eurus.
hinc ruptī reboāre polī atque hinc crēbra micāre
fulmina et in classem ruere implācābile caelum.
cōnsēnsēre ignēs nimbīque et flūctus et īra
ventōrum, noctemque fretō imposuēre tenebrae.
ecce intorta Notō veniēnsque ā puppe procella
antemnae immūgit — strīdorque immīte rudentum
sībilat — ac similem montī nigrante profundō
ductōris frangit super ōra trementia flūctum.
exclāmat volvēns oculōs caelōque fretōque:
“fēlīx, ō frāter, dīvīsque aequāte cadendō,
Hasdrubal! ēgregium fortis cui dextera in armīs
pugnantī peperit lētum, et cui Fāta dedēre
Ausoniam extrēmō tellūrem apprēndere morsū.
at mihi Cannārum campīs, ubi Paulus, ubi illae
ēgregiae occubuēre animae, dīmittere vītam
nōn licitum vel, cum ferrem in Capitōlia flammās,
Tarpeiō Iovis ad mānēs dēscendere tēlō.”
tālia dum maeret, dīversīs flātibus ācta
in geminum ruit unda latus puppimque sub ātrīs
aequoris aggeribus tenuit ceu turbine mersam;
mox nigrīs altē pulsa exundantis harēnae
verticibus ratis aetheriās remeāvit ad aurās
et flūctūs suprā ventō lībrante pependit.
at geminās Notus in scopulōs atque horrida saxa
dūrā sorte rapit — miserandum et trīste — birēmēs;
increpuēre ictū prōrae, tum mūrice acūtō
dissiliēns sonuit ruptā compāge carīna.
hīc varia ante oculōs faciēs: natat aequore tōtō
arma inter galeāsque virum cristāsque rubentēs
flōrentis Capuae gāza et sēposta triumphō
Laurēns praeda ducis, tripodēs mēnsaeque deōrum
cultaque nēquīquam miserīs simulācra Latīnīs,
cum Venus ēmōtī faciē conterrita pontī
tālibus alloquitur rēgem maris: “hoc satis īrae
intereā, genitor, satis ad maiōra minārum;
cētera parce, precor, pelagō, nē tollat acerba
hoc Carthāgŏ decus, nūllō superābile bellō
prōgenuisse caput nostrōsque in fūnera Poenī
Aeneadās undīs tōtōque eguisse profundō.”
sīc Venus, et tumidī cōnsīdunt gurgite flūctūs
obviaque adversīs prōpellunt agmina castrīs.
* * *
Hannibal exhorts his soldiers (292–340)
dux vetus armōrum scītusque accendere corda
laudibus igniferō mentēs furiābat in īram
hortātū decorisque ūrēbat pectora flammīs:
“tū mihi Flāminiī portās rōrantia caesī
ōra ducis; nōscō dextram. tū prīmus in ictūs
ingentis Paulī ruis ac dēfīgis in ossa
mucrōnem. tibi pugnācis gestantur opīma
Mārcellī. Gracchusque cadēns tibi prōluit ēnsem.
ecce manus quae pulsantem tē, belliger Appī,
moenia sublīmis Capuae dē culmine mūrī
excelsō fūsā moribundum perculit hastā.
ecce aliud fulmen dextrae quō nōbile nōmen
Fulvius excēpit nōn ūnum pectore vulnus.
hūc prīmā tē siste aciē, cui cōnsul in armīs
Crispīnus cecidit. mē tū comitāre per hostēs,
quī nōbīs, meminī, ad Cannās laetissimus īrae
Servīlī fers ōra ducis suffīxa verūtō.
cernō flagrantēs oculōs vultumque timendum
nōn ipsō minus ēnse tuum, fortissime Poenum
ō iuvenis, quālem vīdī, cum flūmine saevō
īnsignis Trebiae complexum ingentibus ulnīs
mersistī fundō luctantem vāna tribūnum.
at tū, quī gelidās Tīcīnī prīmus ad undās
Scīpiadae patris tīnxistī sanguine ferrum,
incepta exsequere et nātī mihi redde cruōrem.
horrēscamne ipsōs, veniant sī ad proelia, dīvōs,
cum stētis turmae, vīdī contermina caelō
quās iuga calcantēs summās volitāre per Alpēs,
cum videam quōrum ferrō manibusque capācēs
ārsēre Argyripae campī? num sēgnior ībis
nunc mihi, quī prīmus torquēs in moenia tēlum
Dardana nec nostrae facilis concēdere laudī?
tē vērō, tē, tē exstimulem quī, fulmina contrā
et nimbōs tonitrūsque ac summī nūminis īrās
cum stārem, perferre sonōs ac vāna iubēbās
nūbila et ante ducem Capitōlia celsa petēbās?
quid vōs quīs clārō dēlēta est Mārte Saguntos
exhorter, quōs nōbilitant prīmōrdia bellī?
ut mēque et vōbīs dignum, dēfendite, quaesō,
praeteritās dextrā laudēs. dīvum ipse favōre
vincendōque senex patriam post trīna labantem
lūstra et nōn vīsōs tam longā aetāte penātēs
ac nātum et fīdae iam prīdem coniugis ōra
cōnfīsus vōbīs repetō. nōn altera restat
iam Libyae, nec Dardaniīs pugna altera restat:
certātus nōbīs hodiē dominum accipit orbis.”
Hannibal haec; sed nōn patiēns remorantia verba
Ausonius mīles, quotiēns dux coeperat ōra
solvere ad effātūs, signum pugnamque petēbat.
Juno and Jupiter negotiate an end (341–384)
haec procul āeriā speculantem nūbe sorōrem
ut vīdit dīvum genitor maestōsque sub ācrī
obtūtū vultūs, sīc ōre effātus amīcō est:
“quī tē mentis edunt morsūs? dā nōscere, coniūnx.
num Poenī cāsus ducis et Carthāginis angit
cūra tuae? sed enim reputā tēcum ipsa furōrēs
Sīdoniōs: gentem contrā et fātālia rēgna
Teucrōrum quis erit, quaesō, germāna, rebellī
frāctīs foederibus populō modus? ipsa malōrum
nōn plūs Carthāgō tulit exhausitque labōris
quam prō Cadmēā tū exercita gente tulistī.
turbāstī maria ac terrās, iuvenemque ferōcem
immīstī Latiō. tremuērunt moenia Rōmae,
perque bis octōnōs prīmus fuit Hannibal annōs
hūmānī generis. tempus compōnere gentēs,
ad fīnem ventum est; claudenda est iānua bellī.”
tum supplex Iūnō: “neque ego haec mūtāre labōrāns
quīs est fīxa diēs pendentī nūbe resēdī,
nec revocāre aciēs bellumve extendere quaerō.
quae dōnāre potes — quoniam mihi grātia languet
et cecidit iam prīmus amor — nīl fīla sorōrum
adversus poscō. vertat terga Hannibal hostī,
ut placet, et cinerēs Trōiae Carthāgine rēgnent.
illud tē geminī per mūtua pignora amōris
et soror et coniūnx ōrō: trānāre perīcla
magnanimum patiāre ducem vītamque remittās
nēve sinās captum Ausoniās perferre catēnās.
stent etiam contūsa malīs mea moenia frāctō
nōmine Sīdoniō et nostrō serventur honōrī.”
sīc Iūnō, et contrā breviter sīc Iuppiter ōrsus:
“dō spatium mūrīs, ut vīs, Carthāginis altae;
stent lacrimīs precibusque tuīs. sed percipe, coniūnx,
quātenus indulsisse vacet. nōn longa supersunt
fāta urbī, venietque parī sub nōmine ductor,
quī nunc servātās ēvertat funditus arcēs.
aetheriās quoque, utī poscis, trahat Hannibal aurās,
ēreptus pugnae. miscēre hīc sīdera pontō
et terrās implēre volet redeuntibus armīs;
nōvī fēta virī bellō praecordia. sed lēx
mūneris haec estō nostrī: Sāturnia rēgna
nē post haec videat, repetat nēve amplius umquam
Ausoniam. nunc īnstantī raptum āvehe lētō,
nē, lātīs sī miscēbit fera proelia campīs,
Rōmuleī nequeās iuvenis subdūcere dextrae.”
The Battle of Zama, 202 BC (385–508)
dum statuit fāta Omnipotēns urbīque ducīque,
invādunt aciēs pugnam et clāmōre lacessunt
sīdera. nōn aliō graviōrēs tempore vīdit
aut populōs tellūs aut, quī patria arma movērent,
maiōrēs certāre ducēs. discrīminis alta
in mediō mercēs: quicquid tegit undique caelum.
ībat Agēnoreus praefulgēns ductor in ostrō,
excelsumque caput pennā nūtante levābat
crista rubēns. saevus magnō dē nōmine terror
praecēdit, Latiōque micat bene cognitus ēnsis.
at contrā ārdentī radiābat Scīpiŏ coccō
terribilem ostentāns clipeum, quō patris et ūnā
caelārat patruī spīrantēs proelia dīra
effigiēs; flammam ingentem frōns alta vomēbat.
sub tantā cūnctīs vī tēlōrumque virumque
in ducibus stābat spēs et victōria sōlīs.
quīn etiam, favor ut subigit plērōsque metusve,
Scīpiŏ sī Libycīs esset generātus in ōrīs,
scēptra ad Agēnoreōs crēdunt ventūra nepōtēs;
Hannibal Ausoniā genitus sī sēde fuisset,
haud dubitant terrās Italā in diciōne futūrās.
contremuēre aurae rapidō vibrantibus hastīs
turbine et horrificam trāxēre per aethera nūbem.
inde ēnsis propiorque aciēs et comminus ōra
admōta ac dīrā flagrantia lūmina flammā.
sternitur, in medium contemptrīx turba perīclī
quae prīmīs sē praecipitem tulit obvia tēlīs,
gentīlemque bibit tellūs invīta cruōrem.
fervidus ingeniī Masinissa et fervidus aevī
in prīmās Macetum turmās immānia membra
īnfert et iaculō circumvolat ālite campum.
caerulus haud aliter, cum dīmicat, incola Thūlēs
agmina falcigerō circumvenit arta covinnō.
Graia phalānx patriō dēnsārat mōre catervās
iūnctīsque astābat nūllī penetrābilis hastīs;
immemor hās pactī post foedus in arma Philippus
mīserat et quassam refovēbat Agēnoris urbem.
rārēscit multō laxātus vulnere mīles
atque aperit patulās prōstrātō corpore lātē
inter tēla viās. irrumpit mōle ruīnae
Ausonius globus et periūria Graia resignat.
Archemorum Rutilus, Teucrum Norbānus (et ambō
Mantua pūbentī genetrīx dīmīserat aevō),
obtruncat Samium bellācis dextra Calēnī;
at Clytium Selius, Pellaeum et vāna tumentem
ad nōmen patriae Clytium, sed glōria Pellae
haud valuit miserō dēfendere Daunia tēla.
saevior hīs Latius vāstābat Bruttia signa
Laelius increpitāns: “adeōne Oenōtria tellūs
dētestanda fuit, quam per maria aspera perque
īnsānōs Tyriō fugerētis rēmige flūctūs?
sed fūgisse satis fuerit. Lātiōne cruōre
īnsuper externās petitis perfundere terrās?”
haec dīcēns Silarum meditantem in proelia tēlō
praevenit; hasta volāns īmō sub gutture sēdit
et vītae vōcisque viās simul incita clausit.
Vergiliō Caudīnus, acerbō Lāus Amānō
sternitur. accendunt īrās vultūsque virōrum
armōrumque habitūs nōtī et vōx cōnsona linguae.
quōs ubi nūdantēs cōnspexit Hamilcare crētus
terga fugā, “stāte ac nostram nē prōdite gentem”
vōciferāns subit et convertit proelia dextrā,
quālis in aestiferīs Garamantum fēta venēnō
attollit campīs ferventī pāstus harēnā
colla Paraetonius serpēns lātēque per aurās
undantem torquet perfundēns nūbila tābem.
continuō īnfēstā portantem cuspide vulnus
impedit antevolāns Herium, cui nōbile nōmen
Marrūcīna domus clārumque Teāte ferēbat.
atque illī magnum nītentī et laudibus hostis
arrēctō capulī ad fīnem manus incita sēdit;
quaerēbatque miser morientī lūmine frātrem,
cum iuvenis subit et lētō stimulātus acerbō
Plēminius saevum mucrōnem ante ōra coruscat
ac frātrem magnō minitāns clāmōre reposcit.
huic prōlēs Barcae: “germānum reddere vērō
sī placet, haud renuō. maneant modo foedera nostra,
Hasdrubalem revocāte umbrīs. egone aspera pōnam
umquam in Rōmānōs odia aut mānsuēscere corda
nostra sinam parcamque virō quem terra creārit
Ītala? tum mānēs inimīcōs sēde repellat
aeternā sociōque abigat mē frāter Avernō.”
sīc ait et clipeī prōpulsum pondere tōtō,
lūbrica quā tellūs lāpsantēs sanguine frātris
fallēbat nīsūs, prōsternit et occupat ēnse.
extendit lābēns palmās Heriumque iacentem
amplexus iūnctā lēnīvit morte dolōrēs.
tum Libys invādit mixtae certāmina turbae
convertitque ruēns per longum hostīlia terga
ut, cum fulminibus permixta tonitrua mundum
terrificant summīque labat domus alta parentis,
omne hominum terrīs trepidat genus, ipsaque ob ōra
lūx atrōx micat, et praesēns astāre virītim
crēditur intentō perculsīs Iuppiter igne.
parte aliā, ceu sōla forent discrīmina campō
quā miscēret agēns truculentum Scīpiŏ Mārtem,
aspera pugna novās variā sub imāgine lētī
dat fōrmās: hīc ēnse iacet prōstrātus adāctō,
hīc saxō perfrācta gemit lacrimābilis ossa;
ast hōs — turpe — pavor fūsōs prōiēcit in ōra,
hōrum adversa dedit Grādīvō pectora virtūs.
ipse super strāgēs ductor Rhoetēius īnstat,
quālis apud gelidum currūs quatit altior Hebrum
et Geticās solvit ferventī sanguine Māvors
laetus caede nivēs, glaciemque Aquilōnibus āctam
perrumpit strīdēns sub pondere belliger axis.
iamque ārdōre trucī lūstrāns fortissima quaeque
nōmina obit ferrō. clārīs spectāta per orbem
strāgibus occumbit lātē inter tēla iuventūs.
quī mūrōs rapuēre tuōs miserāsque nefandī
prīncipium bellī fēcēre, Sagunte, ruīnās,
quī sacrōs, Thrasymenne, lacūs Phaëthontia quīque
polluerant tābō stāgna, ac fīdūcia tanta
quōs tulit, ut superum rēgī soliumque domōsque
īrent dīreptum mactantur comminus ūnō
exitiō; redduntque animās, temerāta ferēbant
quī sēcrēta deum et prīmōs reserāsse negātās
gressibus hūmānīs Alpēs. formīdinis huius
plēna aciēs properē retrō exanimāta ruēbat,
haud secus ac tēctīs urbis Vulcānia pestis
cum sēsē īnfūdit rapidusque incendia flātus
ventilat et volucrēs spargit per culmina flammās,
attonitum ērumpit subitā formīdine vulgus,
lātēque ut captā passim trepidātur in urbe.
Hannibal is stymied by Juno (509–580)
vērum ubi cūnctārī taedet dispersa virōrum
proelia sectantem et leviōrī Mārte tenērī,
omnēs in causam bellī auctōremque malōrum
vertere iam vīrēs tandem placet. Hannibal ūnus
dum restet, nōn, sī mūrīs Carthāginis ignis
subdātur caesīque cadant exercitus omnis,
prōfectum Latiō; contrā, sī concidat ūnus,
nēquīquam fore Agēnoreīs cūncta arma virōsque.
illum igitur lūstrāns circumfert lūmina campō
rīmāturque ducem. iuvat in certāmina summa
ferre gradum, cuperetque virō concurrere tōtā
spectante Ausoniā. celsus clāmōre ferōcī
prōvocat increpitāns hostem et nova proelia poscit.
quās postquam audīvit vōcēs conterrita Iūnō,
nē Libycī ducis impavidās ferrentur ad aurēs,
effigiem īnfōrmat Latiam properēque coruscīs
attollit cristīs, addit clipeumque iubāsque
Rōmuleī ducis atque umerīs impōnit honōrem
fulgentis sagulī, dat gressum habitūsque cientis
proelia et audācēs adicit sine corpore mōtūs.
tum pār effigiēs fallācis imāgine vānā
cornipedis moderanda citō per dēvia passū
belligerae datur ad speciem certāminis umbrae.
sīc Poenī ducis ante oculōs exsultat et ultrō
Scīpiŏ Iūnōnī simulātus tēla coruscat.
at vīsō laetus rēctōre ante ōra Latīnō
et tandem propius spērāns ingentia, Poenus
quadrupedī citus impōnit vēlōcia membra
et iacit adversam properātī turbinis hastam.
dat terga et campō fugiēns volat āles imāgō
trāmittitque aciēs. tum vērō ut victor et altī
iam compos vōtī ferrātā calce cruentat
cornipedem et largās Poenus quatit asper habēnās:
“quō fugis oblītus nostrīs tē cēdere rēgnīs?
nūlla tibī Libycā latebra est, ō Scīpiŏ, terrā.”
haec ait et strictō sequitur mucrōne volantem,
dōnec longinquō frūstrātum dūxit in arva
dīversa spatiō procul ā certāmine pugnae;
tum fallāx subitō simulācrum in nūbila cessit.
fulmineus ductor “quisnam sē nūmine caecō
composuit nōbīs” inquit “deus? aut latet īdem
cūr mōnstrō? tantumne obstat mea glōria dīvīs?
sed nōn āvellēs umquam, quīcumque secundus
caelicolum stās Ausoniae, nōn artibus hostem
ēripiēs vērum nōbīs.” frēna inde citātī
convertit furibundus equī campumque petēbat,
cum subitō occultae pestis collāpsa tremōre
cornipedis mōlēs ruit atque efflāvit anhēlō
pectore Iūnōnis cūrīs in nūbila vītam.
tum vērō impatiēns “vestra est haec altera, vestra
fraus,” inquit “superī, nōn fallitis. aequore mersum
tēxissent scopulī, pelagusque hausisset et undae!
anne huic servābar lētō? mea signa secūtī,
quīs pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absēns
accipiō gemitūs vōcēsque ac verba vocantum
Hannibalem. quis nostra satis dēlicta piābit
Tartareus torrēns?” simul haec fundēbat et ūnā
spectābat dextram ac lētī fervēbat amōre.
tunc Iūnō miserāta virum pāstōris in ōra
vertitur ac silvīs subitō prōcēdit opācīs
atque hīs alloquitur versantem inglōria fāta:
“quaenam tē silvīs accēdere causa subēgit
armātum nostrīs? num dūra ad proelia tendis,
magnus ubi Ausoniae reliquōs domat Hannibal armīs?
sī vēlōx gaudēs īre et compendia grāta
sunt tibi, vīcīnō in mediōs tē trāmite dūcam.”
annuit, atque onerat prōmissīs pectora largīs
pāstōris patrēsque docet Carthāginis altae
magna repēnsūrōs nec sē leviōra datūrum.
praecipitem et vāstō superantem proxima saltū
circumagit Iūnō ac fallēns regiōne viārum
nōn grātam invītō servat cēlāta salūtem.
The battle ends (581–617)
intereā Cadmēa manus dēserta pavēnsque
nōn ūllum Hannibalem, nusquam certāmina cernit
saevī nōta ducis. pars ferrō occumbere crēdunt,
pars damnāsse aciem et dīvīs cessisse sinistrīs.
ingruit Ausonius versōsque agit aequore tōtō
rēctor, iamque ipsae trepidant Carthāginis arcēs.
implētur terrōre vagō cūncta Āfrica pulsīs
agminibus, volucrīque fugā sine mōre ruentēs
tendunt attonitōs extrēma ad lītora cursūs
ac Tartessiacās profugī sparguntur in ōrās;
pars Battī petiēre domōs, pars flūmina Lāgī.
sīc ubi vī caecā tandem dēvictus ad astra
ēvomuit pāstōs per saecula Vesvius ignēs
et pelagō et terrīs fūsa est Vulcānia pestis,
vīdēre Ēōī — mōnstrum admīrābile — Sērēs
lānigerōs cinere Ausoniō cānēscere lūcōs.
at fessum tumulō tandem rēgīna propinquō
sistit Iūnŏ ducem, faciēs unde omnis et ātrae
appārent admōta oculīs vestīgia pugnae.
quālem Gargānī campum Trebiaeque palūdem
et Tyrrhēna vada et Phaëthontis vīderat amnem
strāge virum undantem, tālis — miserābile vīsū —
prōstrātīs faciēs aperītur dīra maniplīs.
tunc superās Iūnō sēdēs turbāta revīsit.
iamque propinquābant hostēs tumulōque subībant,
cum sēcum Poenus: “caelum licet omne solūtā
in caput hoc compāge ruat terraeque dehīscant,
nōn ūllō Cannās abolēbis, Iuppiter, aevō;
dēcēdēsque prius rēgnīs quam nōmina gentēs
aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquō
sēcūram tē, Rōma, meī, patriaeque superstēs
ad spēs armōrum vīvam tibi. nam modo pugnā
praecellis: resident hostēs mihi satque superque
ut mē Dardaniae mātrēs atque Ītala tellūs,
dum vīvam, exspectent nec pācem pectore nōrint.”
sīc rapitur paucīs fugientum mixtus et altōs
inde petit retrō montēs tūtāsque latebrās.
Scipio’s triumph (618–654)
hic fīnis bellō. reserantur prōtinus arcēs
Ausoniō iam sponte ducī. iūra improba adēmpta
armaque, et incīsae lēgēs, opibusque superbīs
vīs frācta, et posuit gestātās bēlua turrēs.
excelsae tum saeva ratēs spectācula Poenīs
flammiferam accēpēre facem, subitāque procellā
ārsērunt maria, atque expāvit lūmina Nēreus.
mānsūrī compos decoris per saecula rēctor
dēvictae referēns prīmus cognōmina terrae
sēcūrus scēptrī repetit per caerula Rōmam
et patria invehitur sublīmī tēcta triumphō.
ante Syphāx feretrō residēns captīva premēbat
lūmina, et aurātae servābant colla catēnae.
hinc Hannōn clārīque genus Phoenissa iuventūs
et Macetum prīmī atque incoctī corpora Maurī,
tum Nomades nōtusque sacrō, cum lūstrat harēnās,
Hammōnī Garamās et semper naufraga Syrtis.
mox victās tendēns Carthāgō ad sīdera palmās
ībat et effigiēs ōrae iam lēnis Hibērae,
terrārum fīnis Gādēs ac laudibus ōlim
terminus Herculeīs Calpē Baetisque lavāre
sōlis equōs dulcī cōnsuētus flūminis undā,
frondōsumque apicem subigēns ad sīdera māter
bellōrum fera Pȳrēnē nec mītis Hibērus,
cum simul illīdit pontō quōs attulit amnēs.
sed nōn ūlla magis mentēsque oculōsque tenēbat
quam vīsa Hannibalis campīs fugientis imāgō.
ipse astāns currū atque aurō decorātus et ostrō
Mārtia praebēbat spectanda Quirītibus ōra,
quālis odōrātīs dēscendēns Līber ab Indīs
ēgit pampineōs frēnātā tigride currūs,
aut cum Phlegraeīs cōnfectā mōle Gigantum
incessit campīs tangēns Tīrynthius astra.
salvē, invicte parēns, nōn concessūre Quirīnō
laudibus ac meritīs, nōn concessūre Camillō;
nec vērō, cum tē memorat dē stirpe deōrum,
prōlem Tarpēī, mentītur Rōma, Tonantis.